Ek Eylemler (Ek Fiiller)

Dilimizdeki isimleri filleştirmek ve fiillerin anlamlarını pekiştirmek, farklı kullanışlarda bulunmak için var olan fiillerdir.
Türkçemizde tam dört adet tarihî yardımcı fiil vardır:
1- " yorı -"
2- " u -"
3- " tur -"
4- " i - "

Bunlardan ilki olan " yorı- ", başlı başına bir fiil iken, 1908' den îtibâren şimdiki zaman eki olarak kullanılmaya başlanmıştır. Hâlâ türkülerimizde, mahallî konuşmalarda karşımıza fiil özelliği ile çıkmaktadır. "...Bi de baktım ki mıhtar arkamdan geliyoru. Halimizi bilmeyoru, anca ööyle konuşuyoru..."
veya türkülerde:

"Asmanın dalları belleniyoru
Altında yosmalar eğleniyoru
Hanım senin zülfün telleniyoru
Amman yâr geliyoru
Cilveli yâr geliyoru"

İkincisi olan "u-" fiili, yeterlilik fiilinin olumsuzunda bulunmasına rağmen, bugün artık gösterilmemekte, yazılmamaktadır.. Tabii buna bağlı olarak kafalar karışmakta, öğrenciler düşünmeden ezberleme yolunu seçmektedirler.. Örnek verelim;

Yeterlilik fiili olan "bil-" yardımcı fiilinin yapısı, birleşik fiilde şu formülle kullanılır:

fiil kökü+zarffiil eki+yardımcı fiil kökü+zaman eki+şahıs eki

Buna göre: "gel - e- bil- di- m" olumlu çekim, "gel- e- u- ma- dı- m" olumsuz çekimdir. aradaki " u- " yardımcı fiil kökünü bilmezsek, olumsuzluk anlamı veren fiilden fiil yapım ekini (-ma) neyle izah edebiliriz? Asıl fiil köküne gelen zarffiil, fiili artık fiil olmaktan çıkarmıştır, zarf yapmıştır.. Zarf olan kelimeye fiilden fiil yapan ek gelir mi?
gelebildim, gelemedim diye kullandığımız yeterlilik fiillerinin olumlu ve olumsuz şekillerini ancak bu yolla izah edebiliriz..

Üçüncü tarihi yardımcı fiilimiz, ''tur-'' fiilidir. Bu fiilin zamanı, çekimi, şahısları yoktur. Sadece geniş zaman anlamı vardır.
İsimlere gelirse onları fiilleştirir.
Fiillere gelirse, fiilin anlamını kuvvetlendirir.
Genel, değişmez bir hüküm cümlesi kurar.
Yunus Emre’nin ''Yunusdurur benim adım / gün geçtikçe artar odum / iki cihanda maksudum / bana seni gerek seni..'' mısralarında karşılaştığımız ''Yunusdurur'' kelimesinde vardır. Kurallı cümle haline getirirsek, ''benim adım Yunusdurur'' yani, ''Yunusdur'' şeklini alır

.
''tur-'', bugün ''-dır, -dir, -dur, -dür, -tır, -tir, -tur, -tür'' olmak üzere sekiz şekliyle dilde yaşar. Ama asla dil bilgisi kitaplarında anlatıldığı gibi ''ek fiilin geniş zamanı'' değildir. Çünkü kitaplar, ek fiil diye ''i-'' fiilini kastederler.
İsmin ''tur-'' fiiliyle çekimi olmadığını söylemiştik.

Buna göre:
 
hasta- dır- ım
hasta dır- sın
hasta- dır    gibi bir çekimi olamaz.

 
Tekrar edelim, ''Muhtaç olduğun kudret, damarlarındaki asil kanda mevcuttur'' cümlesinde olduğu gibi, genel, değişmez bir hüküm cümlesi kurmak için bu fiili kullanırız.

Dördüncü tarihi yardımcı fiilimiz, eski haliyle ''er-'', şimdiki kullanılışıyla ''i-'' fiilidir.
Bu fiil, şahısları, zamanları, çekimleriyle dilde yaşar.
İsimlere gelirse onları fiilleştirir.
Fiillere gelirse, birleşik zamanlı fiil yapar.


Zamanları şunlardır:
1- Şimdiki zaman : Bu zamanın, zaman eki yoktur. ''hasta- yım'', ''hasta- sın'', ''hasta''
''i-'' fiilinin şimdiki zaman eki olmadığı gibi, bütün Türkçe fiillerde üçüncü şahıs eki de yoktur. Bu özel durumdan dolayı, ''annem hasta'' derseniz, ''hasta'' yüklemdir.
Şimdiki dilciler ne yazık ki fiilin bu özelliğini görmezden gelip çekimi şöyle yapıyorlar: hastayım, hastasın, hastadır
Bu, büyük bir yanlışı beraberinde getiriyor.

 
Türkçe, yardımcı fiillerde de mânâya büyük değer verir.
''hasta'' deyince, mânâ: şimdi hasta ama yarın iyileşebilir. Bu geçici bir durumdur. Çünkü şimdiki zamandır.
''hastadır'' deyince mânâ : Her zaman hastadır. Artık iyileşme ümidi yoktur.


2-  Görülen geçmiş zaman : ''-di'' ekini alır, başka fiile eklenirse, o fiilin zamanının hikâyesini yapar. Misal: gidiyordu = şimdiki zamanın hikâyesi, üçüncü tekil şahıs.
3- Öğrenilen geçmiş zaman : ''-miş'' ekini alır, başka fiile eklenirse, rivayet ifadesiyle birleşik zamanlı fiil yapar. 2. maddede olduğu gibi.
4-  Şart eki : ''-se'' .. Şart cümlesi kurar ve şart cümlesi her zaman asıl cümlenin zarf tümlecini oluşturur.